War BOTAN: Di Edebiyata Kurdî de Giringiya Hawarê, Di Hawarê de Rola Celadet Bedirxan-Akin Serhedî

Di Edebiyata Kurdî de Giringiya Hawar ê: Hawar yekemîn kovara kurdî bi tîpên latînî bû. Di kovara Hawar de yekem car di dîroka kurdan de zimanê kurdî bi tîpên latînî hatiye nivîsandin û ji ber vê yekê cihekî taybet ê kovarê di pêşveçûn û standartkirina zimanê kurdî de heye.

Yekemîn hejmara kovara Hawar di 15'ê gulana 1932'an de derket û heta 15'ê gelawêja 1943'an 57 hejmar derketine. Cîhê xebata û weşandina kovarê paytexta Sûriyê Şam bû. Hawar mehê du caran derdiket. Kovara Hawar, kovarekî polîtîk û wêjeyî bû û ji aliyê Celadet Alî Bedirxan ve dihate derxistin. Kovara Hawar ku di dîroka weşanvantiya kurdî de xwedî cihekî girîng e, alîkariyeke wê ya mezin ji bo zimanê kurdî çêbûye. Di kovarê de bi giranî lêkolîn, çîrok û helbestên bi kurdî, ji edebiyata kurdî nivîsên bijartî hatin weşandin. Bi vi awayî Hawar di wêje û mijara zimanî de bûbû rewtek û ekolek û heta sala 1943'an weşana xwe berdewan kir.

Celadet di hejmara pêşîn û di rêzên pêşîn da wiha got:”Hawar dengê zanînê ye. Zanîn xwe-nasîn e. Xwe-nasîn ji me ra rêya felat û xweşiyê ye.”

Li gel kurdî di her hejmarekî de 3-4 rûpelên frensî jî hebûn. Heta hejmara 23'an nivîsên kurdî yê kovarê bi alfabeyên latînî û erebî derdiketin. Piştî vê hejmarê ew temamî êdî bi latîni dihat weşandin. Naveroka hemî hejmara dora 808 rûpelan vedigirt. Di hejmarên pêşîn da zêdetir nivîsên Celadet û birayên wî Kamûran Alî Bedirxan, ku êdî ew jî wê çaxê hatibû Lubnanê, derdiketin. Piştî hejmara çarê gelek navên din jî tevlî wan bûn û gelek ji wan di demên dawîn da di wêjeya kurdî de bûn kesên navdar.

Roja destpêka weşana kovara Hawarê (15'ê gulanê) îro weke Roja zimanê kurdî tê pîrozkirin.

Di sala 1998'an de hemû hejmarên hawarê ji aliyê Ferat Cewerî hat berhevkirin o bi awayeki orijînal ji weşanxaneya Nûdemê hat weşandin

Hawar ji bo gelê kurd; dîrokek e, dîroka edebiyata kurdî ya modern e. Hawar ji bo

kurdên bêyî dibistan tê maneya dibistaneke neteweyî.

Taybetiyên kovarê gelek giring hene. Mirov nikare bibêje Hawar tene kovareke edebiye. Ew bi gelek berpirsiyaran rabûbû, wê dixwest ew gelek valahiyan dagire. Ew

ne berdewamiya tiştekî heyî bû, wê tiştek ji tune de ava dikir. Loma barê wê giran bû. Ji bo wê gelek tişt destpêk bûn. Destpêka tiştên nû jî zehmet e. Lê Celadet bi bêhna xwe ya fireh, bi kapasîteya xwe ya entelektuelî ya piralî dixwest Hawarê bike navnîşana gelek tiştan.

Ferat Cewerî ji bo giringiya Hawarê wiha dibê je: “ Yek jê, berî Hawarê, alfabe û giramereke tekûz tunebû, Hawar bû kovareke zimanî. Berî Hawarê nimûneyên edebiyata kurdî ya modern pir bi sînor bûn, Hawar bû kovareke edebî. Werger tunebû, Hawar bû kovareke wergerî. Gotar tunebûn, Hawar bû kovareke gotarî. Ez dikarim lîsteyê dirêj bikim û gelek tiştên din lê zêde bikim. Lê heke ez bi kurtî bibêjim, Hawar dibistaneke milî bû, navnîşana gelek şaxên hunerê bû, labaratuara nivîskar û şaîran bû, di navbera edebiyata klasîk û ya modern de pirek bû, kevirekî giran ê avahiyeke ebedî bû.

Hem Hawar hemjî nifşa wê tesîreke mezin li ser edebiyata kurdî hîşt. Hawar demeke dirêj di bêdengiyê de ma. Ew dema bêdengiyê di edebiyata kurdî de qutbûneke mezin û têkçûneke mezin bû. Nifşê li dû wê xwe negihandê, wê xwe negihand nivşê li dû xwe. Mîna ku keşifek bûbe, ew keşif negihiştibe kujekî dinyayê û yek rabe ji nû ve wê keşifê bike. Yanî ji berdêla ku li ser ava bike, ji nû ve ava bike. Bo nimûne, ew çirûskên ku di salên şêstî û heftêyan li Tirkiyê ronahî dan, ji Hawarê bêpar bûn. Haya Faîk Bucak, Kemal Badilî, Musa Anter, Edîp Karahan, Feqî Husên û heta cihekî Mehmed Emîn Bozarslan jî zêde ji Hawarê tunebû. Jixwe tevgera salên heftêyî ya xurt ji bilî çend kesan, bi temamî ji Hawarê bê hay bû. Loma, Hawarê ne di dema xwe de rola xwe ya pêwîst lîstiye, ne jî tesîra wê ya xurt li nivşê piştî wê bûye. Ez dibêjim, piştî ku me li xerîbiyê dest avêt Hawarê, ew ji nû ve çap kir, di televizyon û rojnameyan de li ser peyivîn, me civîn û semîner li ser çêkirin, ew hêdî hêdî di nava rewşenbîrên kurdan de belav bû, nifşê nû xwe gihandê û ji nû ve tesîra wê xuya bû. Bêguman me bi Hawarê re nivîskar û hevkarên wê jî dane naskirin. Ev jî me bi riya Nûdemê kir. Em di Nûdemê de li ser Celadet û Kamran Bedir-Xan, li ser Qedrî Can û Osman Sebrî û Nûredîn Zaza rawestiyan û me ew bi nifşê îro dan naskirin. Nivşê îro jî, çi biçûk, çi mezin, li Hawarê xwedî derketin, jê îlham girtin û xwe pê serbilind his kirin. Bêguman, ji bilî tesîra îlham û edebiyatê, Hawarê di warê zimên de jî tesîreke mezin li kurdan kir. Ez dibêjim heke Hawar ji nû ve nehatibûya weşandin, wê kurdan di warê zimên de pir serên hev biêşandana.

Mijarên rojeva Hawarê û rojeva niha çi qas ji hev cuda ne? Gelo em dikarin bibêjin kurdan wê demê jî heman tişt dixwastin, îro jî heman tiştan dixwazin, lê belê helwestên li hemberî daxwazên wan zêde neguheriye? Hawar qêrînek bû, bangek bû, zengilekî jixewşirakirinê bû. Xwediyê Hawarê carina bi bergerîn, carina jî bi hêrs ji kurdan re digot: Kurdino, an mebêjin em kurd in, an jî bi zimanê xwe bixwînin. Di dema Hawarê de kurd ji hemû mafên xwe bêpar bûn, serîhildanên wan têk çûbûn, bêhêvî mabûn. Loma, Hawarê dixwest di wê bêhêvîtiyê de hêviyekê ava bike. Carina gava ez rûpelên Hawarê di ser hev re diqulipînim, ez dibêjim belkî Hawar ne ji bo dema xwe derdiket, ew ji bo îro derdiket. Ev jî nîşana dûrbîniya rewşenbîrekî bi kapasîte ye. Ez çima vê dibêjim, ji berku di dema Hawarê de hejmara xwendeyan pir kêm bû. Lê dîsa jî Hawar bi pîvanên kovarên welatên herî pêşketî derdiket. Aniha, tu Hawarê bidî ber kovarên wê demê, tu ê tu kêmaniyê tê de(F.C)”

Celadet Alî Bedirxan û Rola wî ya Hawarê: Celadet Alî Bedirxan siyasetmedar, rojnamevan û zimannasêkurd bû. Celadet kurê Emîn Alî Bedirxan û Senîha Xanimê ye. Celadet yek ji lawên malbata mezin a kurdan Malbata Bedirxaniyan bû. Ew wekî pêşengê nivîsîna kurdî bi tîpên latînî tê nasîn. Di warê lêkolînên li ser zimanê kurdî de gelek xebitiye û li surgûn û nefiyê kovarên Hawar û Ronahî weşandiye. Xebatên Celadet bûn bingeha edebiyata kurmancî ya hemdem. Di jiyana xwe ya siyasî da, Celadet beşdarî gelek çalakiyên neteweperwerane bû, ew endamê Xoybûnê û yek ji damezrînerên wê bû. Celadetî xwendina bilind qedand û bawernameya doktoraya Hiqûqê wergirt. Li sala 1930ê, ew hat bajarê Şamê û dest bi xebata niştimanî kir. Di nav xebata Xoybûnê da endamekê pêşeng bû, ew yek ji beşdar û alîkarên Serhildana Agirî bû. Ji bilî zimanê kurdî Mîr Celadet bi van zimanan jî dizanibû: Îngilîzî, Fransî, Almanî, Tirkî, Farisî, Erebî, Yunanî. Kovarên Ronahî û Hawar bi sernivîskariya wî derdiketin.

Celadet Bedir-Xan ji bi riya Haware Xani gihand dema me. Digel ku bazara kurmanciye di dema Haware de ji kesad bu, xwendevan tunebun, niviskar tunebun, dibistanen kurdan tunebun, kurd şikestibun u rewşenbir u peşewayen kurdan hewcedari jiyana sirgune bubun ji, disa Celadet Bedir-Xan, li sirgune dest avet derxistina kovara Haware u bere wi li peşerojê bu. Em iro fehm dikin be Celadet rewşenbireki ciqasi durbin buye. (F.C)

Celadet ji bilî navê xwe taybetî kovara Hawarê de bi navê ; Bavê Cemşîd, Sînemxanê gelek caran jî navê Herekol Ezîzan hwd. wek mexles nivîs bikar aniye.

Gele gotarên bi navê “Bişarê Segman” hatine nivîsandin hene, derc dikin ku ew jî Celadet be. Her wiha navê “Nêrevan” jî ser wê texmînê ye.

Li gor fikra Celadetî, ew li encama muqayeseya gelek ziman û elfûbêyan gihişt hindê ku elfabeya Latînî dikaribû berî li nivîsîna Kurdî vebike. Ji xwe ew ji sala 1919ê ve xwedî vê baweriyê bû û li Almanyayê li ser etîmolojiyê jî xebitîbû.

Helbet, ji bo pêkanîna raman û îdealên xwe kovarek ji wî ra lazim bû. Li sala 1931ê ji dewleta Fransî destûr girt ku li Sûriyê kovarekê derbixe.(Hawar)

Piştî amadekariyan, li 15ê Gulana 1932ê hejmara yekê ya Hawarê gihand xwendevanan. Armanca Mîr Celadet ewe bu ku alfebeya Kurdî latînî bi vê kovarê li seranserê Kurdistanê belav bike. Mîr Celadet li kovara Hawarê de jî diyar kiriye ku ji bo yekxistina alfabeya kurdî çendîn name ji bo Tewfîq Wehbî nivîsandine, lê mixabin tu bersîv wernegirtiye. Ji ber wê yekê jî li kovara Hawarê de dest bi nivîsandina zaravayê Soranî (latînî) kiriye.

Her li wê salê kitêba xwe ya gramerê a bi navê Rêzimana Elfabê ya Kurdî çap kir.

Celadet Bedirxan li Şamê di rewşeka nebaş da dijiya. Kemalistan li Tirkiyê dest dabû ser hemî mal û mulkê malbata wan. Celadet ji ber sedemên aborî mecbûr ma ku mamostetiya zimanê Fransî û parêzeriyê bike.

Ew li kolana Salihiye di odeyekê da dima. Ev ode navenda Hawarê, mêvanxane û cihê razanê jî bû. Çavên wî li bendê bûn ku careka din derfetekê bibîne ku bikare biçe Kurdistanê. Lê piştî ku serhildana Malbata Eliyê Yûnis jî hate tefandin, wî fahmkir ku di pêşeroja nêz da ew derfet çênabe. Piştî destpêka Şerê Cîhanî yê Duyê Celadet dest bi karên rojnamevaniyê kir û li sala 1942ê li Şamê Kovara Ronahî weşand. Pênç hejmarên Ronahiyê yên pêşîn li ser nûçeyên Şerê cîhanî bûn. Di demên paşîn da jî êdi Ronahî kovareka xwerû Kurdî bû û bi nivîsên li ser ziman, wêje û çanda Kurd hatibû xemilandin. Piştî ku li sala 1943ê Hawar hate rawestandin jî, Mîr Celadet giranî da ser Ronahiyê.

Dawî: Em dikarin bibêjîn malzaroka edebiyata kurdiya modern Haware, afirînerê giyana Hawarê jî Celadet e.

(AKIN SERHEDÎ)